سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور

بازارهای ایلام چندصباحی است که با حضور دانه‌های ریز، خوشرنگ، خوش طعم، رنگین و پرطرفدار درختان بنه موسوم به پسته کوهی با نام محلی ونوشک جلوه‌ای خاص پیدا کرده است.

به گزارش روابط عمومی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان ایلام و به نقل از خبرنگار خبرگزاری ایرنا، دانه ریز ونوشک به طور معمول در شهریورماه برای عرضه و فروش به بازار می‌آید و با قیمتی بالا نیز به فروش می‌رسد و ونوشک نارس در فصل بهار و در ماه‌های اردیبهشت و خرداد رشد می‌کند و در استان ایلام رسیده و کال این میوه طرفداران زیادی دارد. 

پسته کوهی کال سبز یا صورتی رنگ و ترش مزه است ولی دانه ونوشک رسیده داری ۲ پوسته است که پوسته نرم بیرونی دارای رنگ‌های درخشان و جذابی چون سبز، قرمز، بنفش، صورتی، آبی، ارغوانی، نیلی، زرد، کِرِم و سفید است.

 پوسته سفت چوبی در زیر لایه نرم و رنگارنگ بیرونی قرار دارد که با شکستن این پوسته به مغز میوه می‌رسیم که رنگ آن سبز یا قهوه‌ای روشن است و با خوردن آن تا حدود زیادی مزه پسته‌ معمولی در دهان حس می‌شود.

میوه درخت بنه علاوه بر خام خوری مصارف دارویی و غذایی نیز دارد به طوریکه میوه نارس و کال آن را برای تهیه مربا و ترشی یا غذاهای با طعم ترش استفاده می‌کنند و میوه رسیده آن نیز باتوجه به اینکه دارای روغنی چرب است در تهیه پلوها کاربرد دارد.

از میوه نارس درخت بنه بعد از خشک و پودر کردن به عنوان ادویه ترش مزه در خوارکی‌ها استفاده می‌شود و همچنین مغز و پوسته بیرونی ونوشک خوش عطر و رنگ رسیده را بعد از خشک و آسیاب کردن در تهیه شیرینی و کیک، ادویه ماست یا بر روی پلو به کار می‌برند.

مرغ شکم‌پر، قاتوق بنه، دلمه، کپه، استامبولی، خورشت ونوشک کال و دمپختک از دیگر غذاهایی است که با میوه رسیده یا کال پسته کوهی یا همان ونوشک تهیه می‌شود.

اما مصرف عمده و اصلی ونوشک در استانی چون ایلام به صورت خام خوری است که خانواده‌ها به عنوان یک نوع آجیل از آن استفاده می‌کنند و این میوه وحشی در زمره یکی از پرطرفدارترین آجیل‌ها قرار دارد.

ونوشک کال یا رسیده همچنین دارای خواص درمانی زیادی است که درمان دردهایی چون معده و روده، یبوست، خشکی مزاج، نفخ معده، خواص ضد میکروبی، تقویت سیستم ایمنی بدن، کاهش قند خون، کاهش بیماری‌های قلبی و عروقی به علت داشتن اسیدهای چرب اشباع نشده طبیعی، تسکین دردهای مفاصل با روغن ونوشک، از بین بردن لک و جوش‌های پوستی، درمان زخم پای دیابتی، رفع کم‌خونی و درمان فقر آهن، تقویت حافظه، تقویت نیروی جنسی، تقویت اعصاب، مفید برای بیماری ام‌اس، ضد ضعف جسمی، درمان ترک لب، ترک کف پا، مفید برای پوکی استخوان، رفع انگل معده، معالجه تکرر ادرار، افزایش وزن و درمان اسهال  از جمله خواص پسته کوهی است.

علاوه بر میوه خوشمزه ونوشک، صمغ و شیره درخت بته نیز استخراج می‌شود که یا به صورت صمغ به فروش می‌رسد یا تبدیل به سقز می‌شود که در مناطق غرب کشور به آدامس کردی مشهور است و طرفداران زیادی نیز دارد.

در استان ایلام ۲ نوع پسته کوهی نرم و سفت وجود دارد که نوع سفت آن متقاضی بیشتری نسبت به نوع نرم دارد و واریته سفتی که در ناحیه رویشی استان ایلام رشد می‌کند از نوع آتلانتیکا با زیرگونه موتیکا و واریته نرم با نام خنجوک است.

تفاوت اصلی این ۲ نوع ونوشک در پوسته چوبی و اندازه آنها است که در گونه نرم پوسته چوبی آن نازک و نرم است که به راحتی زیر دندان خورد می‌شود و اندازه آن اندکی از دانه ماش بزرگتر است اما در نوع سفت، پوسته چوبی محکم و برای شکستن این پوسته نیاز به وسیله جانبی چون گوشتکوب یا دسته هاون بوده و بزرگی دانه آن به اندازه نخود و گاهی بزرگتر از نخود است.  

 300 هکتار از اراضی جنگلی ایلام رویشگاه درخت بنه است

منابع طبیعی و آبخیزداری یکی از مهمترین درستگاه‌های متولی حفظ و حراست از اراضی جنگلی و درختان بنه است که با تشکیل تعاونی‌های مختلف بهره‌بردار، استفاده از فرآورده‌های جنگلی را نظارت و حراست می‌کند و همچنین با توجه به شرایط اقلیمی وضعیت اکولوژیکی درختان را مورد ارزیابی قرار می‌دهند. 

مسوول بهره‌برداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان ایلام گفت: غالب جنگل‌های استان ایلام را واریته‌های مختلف بلوط تشکیل داده که در کنار بلوط درختان بنه نیز وجود دارد و بیش از ۳۰۰ هکتار از اراضی جنگلی استان ایلام را زیستگاه‌های درخت بنه تشکیل داده است.

غلامحسین پورنجف افزود: دامنه پراکنش درختان بنه در استان ایلام بسته به نوع و موقعیت جغرافیایی هر زیستگاه و میزان ثمردهی درختان نیز متفاوت است اما عمده رویشگاه‌های این درخت در مناطق سردسیر، معتدل و کوهستانی است.

وی ادامه داد: استان ایلام محل رویش ۲ گونه بنه با میوه نرم و سفت است که ثمردهی هر درخت بسته به شرایط اکولوژیکی، میزان دسترسی بهره‌برداران به درخت، برداشت اصولی میوه، تنش رطوبتی، باروری خاک و تغییرات اقلیمی متفاوت است.

پورنجف ادامه داد: ۱۲۰ تعاونی بهره‌بردار برای محصولات جنگلی از جمله فرآورده‌های درخت بنه چون صمغ و میوه این درخت در استان ساماندهی شده‌اند اما با توجه به خشکسالی‌های چند سال اخیر و ایجاد مشکل رطوبتی برای درختان در ۲ سال اخیر اجازه فعالیت و بهره‌برداری به این تعاونی‌ها داده نشده است.

وی توضیح داد: به منظور حفظ سلامت درختان بنه و باتوجه به استرسی که به این درختان به علت کاهش نزولات جوی، تغییرات اقلیمی و همچنین حضور بی‌رویه بهره‌برداران وارد شده است در ۲ سال اخیر مجوز برداشت فرآروده‌های درختان بنه به ویژه صمغ و سقز چینی که باعث ایجاد زخم و آسیب در بدنه درختان می‌شود، ممنوع اعلام شده است.

وی در مورد دست فروشانی که اقدام به عرضه و فروش پسته کوهی در بازار می‌کنند، نیز گفت: جنگل‌ها و رویشگاه‌های درختان بنه در استان وسیع و گسترده است و بنابراین هستند افرادی که با مراجعه به کوه‌ها اقدام به چیدن میوه درخت بنه و عرضه آن به مشتریان می‌کنند.

پورنجف در مورد قاچاق پسته کوهی به خارج از استان نیز اظهار داشت: باتوجه به اینکه واریته‌های بنه در برخی نقاط کشور به ویژه ناحیه رویشی زاگرس وجود دارد و عمده درختان استان ایلام در مناطق مرتفع و دور از دسترس رشد می‌کنند، قاچاق و خروج این محصول جنگلی به خارج از استان به ندرت رخ می‌دهد و البته نیروهای یگان حفاظت در صورت مشاهده خروج و قاچاق فرآورده‌های جنگلی استان با متخلفان برخورد قانونی می‌کنند.

سطح پایین زادآوری درختان جنگلی نگران‌کننده است

درختان و اراضی جنگی به عنوان سرمایه‌ها و میراث مهم طبیعی باتوجه به تغییرات آب و هوایی و دخالت بی‌رویه بشر دست‌خوش آسیب‌های زیادی شده‌اند و در این راستا واحد تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان ایلام به طور مرتب هرگونه تغییرات در گونه های جنگلی را از نزدیک رصد و پیگیری می کند.

استادیار و عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی نیز گفت: طی سال‌های گذشته که جنگل‌های بلوط رویشی زاگرس تحت تاثیر ریزگردها، خشکسالی و آفات دچار مشکلات زیستی عدیده‌ای شدند که درختان بنه نیز از این آسیب‌ها درامان نماندند.

علی نجفی افزود: البته باتوجه به اینکه بنه نسبت به بلوط درختی مقاوم به خشکی و کم‌آبی است اما به علت ریزگردها و آفات بین ۳۵ تا ۴۰ درصد رویشگاه‌های درخت بنه دچار خسارت شده است.

وی اظهار داشت: درختان بنه به عنوان میراث‌های طبیعی نیازمند حفظ و مراقبت هستند چرا که اکنون بر اساس مطالعات انجام گرفته زادآوری این درختان کاهش پیدا کرده است و درختان موجود بنه در معرض نابودی و انقراض قرار می‌گیرد که بی‌توجهی به این موضوع در آینده‌ای نه چندان دور بحران‌زا خواهد بود.

نجفی ادامه داد: تغییرات اقلیمی،گرد و غبار، کاهش نزولات جوی، طغیان آفت‌های گوناگونی چون پروانه‌های برگ‌خوار و چوب‌خوار و از همه مهمتر عامل انسانی باعث به صدا درآمدن زنگ خطر و تضعیف اکولوژیک اراضی جنگلی از جمله واریته‌های بلوط شده است.

وی تاکید کرد: عامل انسانی با برداشت بی‌رویه و غیر اصولی میوه درخت بنه باعث شکسته شدن سرشاخه‌های جوان و خشک شدن ساقه‌ها و شاخه‌ها می‌شود، زخم کردن تنه درخت برای استخراج صمغ و شیره درخت نیز تضعیف سیستم دفاعی و ایمنی درخت در برابر آفات و امراض را در پی دارد، چرای بی‌رویه دام و خوردن سرشاخه‌های نزدیک به زمین توسط احشام و بهره‌برداری مداوم از میوه درختان موجب تنش و استرس در این موجود زنده می‌شود.

وی یادآور شد: حفظ و احیای درختان بنه نیازمند تدوین برنامه‌های مدون با نگاه اکوسیستمیک است که باید هر ۱۰ سال یکبار این برنامه‌ها باتوجه به بررسی وضعیت واریته‌ها مورد بازنگری قرار بگیرد.

دستور پخت چند خوراکی مرسوم در استان ایلام با پسته کوهی

گِمِگ: برای درست کردن این میان وعده مقوی و خوش طعم باید پسته کوهی نرم را توسط هاون یا آسیاب به صورت کامل خُرد کرد و کوبید بعد از از اینکه پسته به طور کامل له شد و یک روغن سبزرنگ از آن استخراج شد خرما را به ونوشک کوبیده شده اضافه می‌کنیم و بازهم مخلوط را می‌کوبیم و بعد از اینکه مخلوط یک دستی شکل گرفت آن را در ظرف چیده و میل می‌کنیم.

مربا: از ونوشک نارس و نرمه می‌توان مربا درست کرد که در مربای نرمه باید ونوشک را به طور کامل آسیاب و خرد کرد و سپس این پودر با شکر جوشیده شود و سپس به آن گلاب و وانیل اضافه می‌کنند و در مربای ونوشک نارس هم دانه‌ها را حبه‌ای از خوشه جدا می‌کنیم (به صورت دانه ای یا خردشده ) و در مقداری آب می‌جوشانیم و سپس سپس شهد ( شکر وآب ) درست کرده و ونوشک را می‌افزاییم تا باهم بپزند درصورت تمایل، زعفران درآب حل شده را هم اضافه می‌کنیم و وقتی قوام آمد شعله را خاموش می‌کنیم. (مزه مربای ونوشک ترش است)

ترشی: ونوشک هم به صورت خوشه‌ای یا حبه‌ای با مخلوط سایر مواد در هر ترشی همانند سایر ترشی‌های معمول درست می‌شود. 

پلو: در استان ایلام مرسوم است که قبل از دم کشیدن انواع پلو، دانه‌های رسیده ونوشک سفت را مابین پارچه دم کنی و در قابله قرار می‌دهند و همزمان با دم کشیدن برنج قطرات روغن ونوشک از سوراخ‌های دم‌کنی روی دانه‌های برنج می‌چکد و برنج بعد از دم کشیدن طعم و مزه خاصی به خود می‌گیرد و البته در پلوهایی چون استانبولی خود دانه سبز و نارس ونوشک را به صورت حبه‌ای یا خرد شده داخل مواد پلو می‌ریزند.

بنه، گونه‌ای وحشی و خودرو است که واریته‌های متنوع آن در نقاط مختلف ایران و برخی کشورهای دیگر از جمله  سوریه، عراق، ترکیه، افغانستان و یونان رشد می‌کند.